Eastern Armenian – Խաչիկյանի հուշերը. ինչպես ֆերմերի որդին դարձավ Նիքսոնի և Ռեյգանի ելույթների ճառագիրը
Հարութ Սասունյան
www.TheCaliforniaCourier.com
Քեն Խաչիկյանը՝ Կալիֆորնիայի Վայսելիա քաղաքի ֆերմերի որդին, վերջերս հրապարակել է Սպիտակ տանն
անցկացրած իր տարիների ուշագրավ հուշագրությունը՝ որպես ելույթների ճառագիր ԱՄՆ-ի երկու նշանավոր
նախագահներ Նիքսոնի և Ռեյգանի համար: «Փակ դռների հետևում. Ռեյգանի և Նիքսոնի հետ սենյակում»
խորագիրը կրող գրքի շապիկին Խաչիկյանը ներկայացվում է որպես «ելույթների ճառագիր, քաղաքական լեգենդների
վստահելի անձ և ստրատեգ»:
Խաչիկյանի գիրքը մեծ ուշադրության է արժանացել։ Wall Street Journal-ը հրապարակեց Թեվի Թրոյի խիստ
դրական կարծիքը։ Վաշինգտոնի հանրահայտ սյունակագիր Քուին Հիլլերը երկու գովաբանական ակնարկներ գրեց
Washington Examiner-ում: Խաչիկյանի հուշագրությունն ամառվա կեսերին զբաղեցրել է 2-րդ տեղը
հրատարակչության բոլոր նոր հրատարակությունների նախնական վաճառքում: Այժմ հրատարակչությունը ծրագրում
է երկրորդ տպագրությունը։
Խաչիկյանը մեծացել է ծանր պայմաններում ապրող ֆերմերի ընտանիքում՝ զրկված ցնցուղից և առաջին
անհրաժեշտության այլ պարագաներից, հետագայում դառնալով Սպիտակ տան ամենաազդեցիկ մարդկանցից
մեկը: Նրա մուտքը քաղաքականություն սկսվեց որպես Նիքսոնի նախագահական արշավի կամավոր։
Ընտրություններից հետո նա դարձավ Նիքսոնի ելույթների ճառագիրը։ Այնուհետև նա միացավ Ռեյգանի
վարչակազմին որպես նախագահի գլխավոր ճառագիր: Նա նաև ծառայեց որպես Կալիֆորնիայի նահանգապետ Ջորջ
Դեյքմեջյանի ավագ խորհրդական և գլխավոր ստրատեգ 1982 և 1986 թվականների ընտրություններում:
Armenian Mirror-Spectator-ին տված հարցազրույցում Խաչիկյանը պատմել է մի հիշարժան դրվագի մասին, որը
տեղի է ունեցել Նիքսոնի համար աշխատելու ժամանակ, երբ 1975 թվականին մահացել էր նրա հայրը: Նախագահը
ցանկանում էր իմանալ, թե ինչ կարող է անել Խաչիկյանի հոր հիշատակը հարգելու համար: Քանի որ նրա հայրը
Թուրքիայի Չոմաքլու հայկական գյուղից էր, Խաչիկյանն արտասովոր խնդրանքով դիմեց նախագահ Նիքսոնին, որ
նվիրատվություն կատարի Չոմաքլուի հայրենակցական միությանը։ Նիքսոնը 500 դոլարի անձնական չեկ գրեց
հայկական միության համար։
Երկու նախագահների համար Խաչիկյան գրած հարյուրավոր տեքստերի մեջ ես պետք է առանձնացնեմ նրա գրած
երկու կարևոր փաստաթղթերը: Մինչև 1981 թվականը ԱՄՆ-ում ոչ մի նախագահ Հայոց ցեղասպանությունը չէր
նկարագրել որպես ցեղասպանություն: 1981 թվականի ապրիլի 22-ին Ռեյգանը նախագահական հռչակագիր է
հրապարակել, որում հիշատակել է Հայոց ցեղասպանությունը։ Տեքստը գրել է Քեն Խաչիկյանը: Սա 40 տարի առաջ
էր, մինչ նախագահը Բայդենը վերջապես 2021 թվականին հայտարարություն տարածեց՝ պաշտոնապես ճանաչելով
Հայոց ցեղասպանությունը:
Մինչ թուրք ժխտողականները փորձում են նսեմացնել նախագահ Ռեյգանի 1981 թվականի հռչակագիրը,
հայտարարելով, որ այն գրվել է նախագահի հայ ճառագրի կողմից, Խաչիկյանն հակազդում է թուրքական
մեղադրանքին, ասելով, որ նախագահական բոլոր հռչակագրերը կրում են նախագահի ստորագրությունը,
հետևաբար, 1981 թվականի հռչակագիրը Միացյալ Նահանգների նախագահի պաշտոնական հայտարարությունն է:
Mirror-ին տված հարցազրույցում Խաչիկյանը բացատրել է՝ քանի որ ինքը տեղյակ էր Սպիտակ տան կողմից Հայոց
ցեղասպանության հիշատակման հետ կապված հակասության մասին, նա ճշտել է Ազգային անվտանգության
հարցերով խորհրդականի տեղակալ Բադ Նենսի հետ, որն ասել է, թե ինքը որևէ խնդիր չի տեսնում այդ հիշատակման
հարցում: «Դա փաստ է, այնպես չէ՞», հարցրեց Նենսը: Խաչիկյանը պատասխանեց. «Ինձ համար դա փաստ է»:
Դրանից հետո Նենսն ասաց. «Լավ, ինձ համար ամեն ինչ կարգին է»:
Այնուհետև Խաչիկյանը որոշեց հաստատել, որ հռչակագրում Հայոց ցեղասպանության հիշատակման հետ կապված
խնդիրներ չեն լինի, ուստի ճշտեց Սպիտակ տան ազգային անվտանգության հարցերով խորհրդական Ռիչարդ Ալենի
հետ։ «Ես ուզում եմ սա ցույց տալ Ձեզ։ Ես դա ցույց եմ տվել Բադ Նենսին: Ահա, խնդրեմ, կարդացեք այս
հռչակագիրը», ասաց Խաչիկյանն Ալենին, որը պատասխանեց. «Դե, դա պատմական փաստ է»: Խաչիկյանը նրան
ասաց. «Այո, այդպես է»։ Այնուհետև Ալենն ասաց. «Դե, քանի որ դա պատմական փաստ է, պատճառ չկա, որ դա
չհայտնվի հռչակագրում»:
Խաչիկյանն իր գրքում պատմել է հայերի հետ կապված մեկ այլ կարևոր դրվագի մասին: Նա գրել է, որ իր հայ ընկեր
Ջիմ Ռենջիլյանը հրավիրել է Խաչիկլյանին ուղեկցել իրեն Արլինգթոնի գերեզմանատուն Հայոց ցեղասպանության
հիշատակի օրը, 1985 թվականի ապրիլի 24-ին։ Ոգեկոչման ընթացքում Խաչիկյանը հիշել է պատանի հասակում իր
լսած պատմությունները Հայոց Ցեղասպանութեան ժամանակ իր ընտանիքի կրած ողբերգական փորձառությունների
մասին։ Նրա հայրը վերապրել էր այդ Ցեղասպանությունը, որը Խաչիկյանը նկարագրել է որպես «բռնի աքսոր իրենց
տներից, երբ թուրքերը սպանեցին Անատոլիայի [հայ] բնակչությանը զենքի, սովի, ժանտախտի և մահվան երթերի
միջոցով»:
Այնուհետև Խաչիկյանը մեջբերել է Արիս Քալֆայանի՝ Չոմաքլուի մասին գրքից, որում նկարագրված են տարագիր
հայերի տառապանքներն ու դժոխային փորձառությունները: Խաչիկյանը բացահայտեց, որ Ցեղասպանության
ժամանակ, իր հայրը «16 տարեկանում կորցրել է իր մորը, եղբորը և քրոջը»։
Վշտահար Խաչիկյանը նկարագրել է իր զգացմունքներն Արլինգթոնի գերեզմանատանը․ «Արլինգթոնում
երաժշտությունն ու աղոթքները ցնցեցին ինձ իմ ժառանգության մասին հիշեցումներով և վերադարձրեցին իմ
մանկության այդ ցավալի հիշողությունները: 1915 թվականին սիրիական անապատում մի Բերգեն-Բելզեն կար, որի
պատմությունը մոռացվել է, իսկ զոհերի ու վերապրածների կրած ցավն ու տառապանքը Հայոց ցեղասպանության
ժամանակ հանկարծ իմ առաքելությունը դարձրեցին շատ իրական՝ դեպի Սպիտակ տուն մեր լուռ ուղևորության
ընթացքում»:
Խաչիկյանը պատմել է, թե ինչպես է Արլինգթոնի գերեզմանատանը Հայոց ցեղասպանության ոգեկոչումը ոգեշնչել
իրեն գրել այն, ինչ շատերը բնութագրել են որպես Ռեյգանի մեծագույն ելույթը, որը նա արտասանել է օրեր անց
Գերմանիայում Բերգեն-Բելզենի նախկին համակենտրոնացման ճամբար կատարած իր այցելության ժամանակ:
Խաչիկյանը եզրափակեց. «IBM-ի գրամեքենայի ստեղների թխթխկոցն սկսեց իմ մեջ հնչեցնել այն պատմությունը,
որով կլանված էի այդ առավոտ, և որը նախագահն ու ես պիտի պատմեինք»:
Թարգմանությունը՝ Ռուզաննա Ավագյանի
