Eastern Armenian – Գիրքը բացահայտում է 1890-ականների թուրքական ջարդերից փրկված հայերի 8000 նամակները
Բոլորովին վերջերս ստացա Երևանում 2021 թվականին լույս տեսած մի արժեքավոր գրքի առաջին հատորը, որն առաջին անգամ հանրայնացնում է 1894-96 թթ. Սուլթան Աբդուլ Համիդ II-ի կողմից Արևմտյան Հայաստանում (ներկայիս Թուրքիա) կազմակերպված 300 հազար հայերի թուրքական ջարդերից փրկվածների 8000 ձեռագիր նամակներից մի քանիսը։
Վերա Սահակյանի հեղինակած այս եզակի գիրքը, որը հրատարակել է Մատենադարանը՝ Երևանի հին ձեռագրերի ու փաստաթղթերի պահպանման և ուսումնասիրման ինստիտուտը, վերարտադրում է Մշո Բուլանըք գավառի 28 գյուղերից թուրքական ջարդերը վերապրած 200 հայ ականատեսների վկայությունները, որոնք փախել էին Արևելյան Հայաստան։ Սրտաճմլիկ նամակներն ուղարկվել էին Հայ Առաքելական Եկեղեցու կենտրոն Էջմիածնում գտնվող Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Մկրտիչ Խրիմյանին (1893-1907թթ․), որը փաղաքշորեն հայտնի է որպես Խրիմյան Հայրիկ՝ խնդրելով նրա գթասիրտ օգնությունը՝ բավարարելու իրենց սննդի ու կացարանի կարիքները։
Հայ վերապրածների նամակները մի քանի տասնամյակ պահվել էին Էջմիածնի արխիվներում, իսկ այնուհետև տեղափոխվել Մատենադարան։ Հեղինակը նախատեսում է ապագայում հրատարակել ևս մի քանի հատոր՝ մնացած բոլոր 8000 նամակներն ընդգրկելու համար։ Առաջին հատորի նամակներից շատերն անգլերեն թարգմանել է Լուսինե Մինասյանը։
Ահա հատվածներ 1894-96 թվականների թուրքական ջարդերից փրկված հայերի նամակներից՝ ուղղված Կաթողիկոսին․
– 1896 թվականի հոկտեմբերի 29-ին Մշո Բուլանըք գավառի Կաքառլու գյուղից փախստական Եղիազար
– 1895թ. հուլիսի 11-ին Մշո նահանգի Մոլահքանդ գյուղից ծխատեր քահանա Հովհաննես Տեր-Պետրոսյանը (Յովհաննէս Քահանայ Տէր Պետրոսեան) գրում է. «Ասպատակուելով քրտերից եւ համէտեայ զօրքերից, թողինք տուն, տեղ եւ կալուած, հազիւ կարողացանք գաղտնի փախչելով Ռուսաստան՝ ազատուել։ Այժմս անդաստական թափառում ենք՝ խեղճ, մոլոր, քաղցած եւ մէկ կտոր չոր հացի կարօտ»։
– 1896թ․ հունվարի 2-ին Բուլանըքի Լիզ գյուղից Հակոբ Լևոնյանցը (Յակոբ Լեւոնեանց) գրում է․«Մեր դիտաւորութիւնն է ինքնապաշտպանութիւն։ Մենք դիմած, եկած եմք Վեհիդ ոտքը, որ թէ՛ մեզ, թէ՛ մերայինք, թէ՛ հայրենիքը ազատեմք թրքական երկաթէ լծէն։ Մեր ձեռք մի քանի հատ զէնք տուէք, որ թողունք-գնանք անոնց հասնենք՝ այն ութ ընկերներու, որք անցած նամակ նամակի ետեւից մեզ կը գրեն, թէ՝ շուտո՛վ հասէք»։
– 1897թ. հունվարի 13-ին Բուլանըքի Խրիստամ Քաթուք գյուղից Մկրտիչ Հարությունյանը (Յարութիւնեան) գրում է. «Հազիւ հազ կարողացանք Oսմանեան կատաղի կառավարութեան անգութ ճիրանններէն ազատուիլ ․․․․ իբրեւ գաղթական եկած եմ ․․․․ որպէսզի ինձի եւս մի քանի ռուբլի ճանապարհածախք եւ մի քանի կտոր լաթ շնորհելով, որպէսզի կարողանամ այս ձմեռ եղանակին մէջ իմ ընտանեաց ցուրտէն պատսպարել եւ օրական պարէն հայթայթել»։
– 1895թ․ սեպտեմբերի 30-ին Մշո Բուլանըքի Խարախլո գյուղից գաղթական ընտանիքների երկու այրիները՝ Յաղուշ Մկրտչյանը, հինգ հոգի (Եաղուշ Մկրտիչեան), և Յալդուզ Մարտիրոսյանը, վեց հոգի (Եալտուս Մարտիրոսեան), գրել են. «Երկուքս ալ անայր եմք այս երկու տարի կը լինի։ Վասնզի մեր գլխաւորները քուրտերը սպանեցին։ Մենք ալ վախէ թողիմք այս կողմ եկամք։ Վասնզի ամէն ունեցածնիս տարան։ Բան չը թողուցին. ո՛չ մալ, ո՛չ ապրանք»։
– 1894թ. մարտի 15-ին Մշո Քեաքառլու գյուղից Բաղդասար Մարկոսյանը (Բաղտասար Մարկոսեան) գրում է. «Բազմաթիւ չարչարանք եւ տանջանք տալով հազիւ հազ ազէտւեցանք մահից, մեզանից պահանջելով ութնասուն ոսկի անօրէն բանտապահը եւ արձակեց մեզ։ Զկնի այնմ աւուր կողոպտեցին ամենայն շարժական եւ անշարժ ապարուրքն իմ եւ բանտարկեցին բռնարարութեամբ որդին իմ»։
– 1895թ․ հուլիսի 17-ին Բուլանըք գավառի Համզայշեխ գյուղից Սահակ Կարապետյանը (Սահակ Կարայպետ) գրում է. «Կառայվարութեն եւ տաճկայց բարբարոսութիւնեն մեր յարնիք թող տըվիք փախչիլօվ դէպի Րուսաստան եկիք։ Իմ յերիս մեռայվ։ Իմ ծիրունի մայր եւ մենք մնցիք յեգ հոգի՝ ոջլտոց մենչը։ Յիմայ Առմիտլու գուղին մէջի պայիմ յիմայոնոք»։
– 1894թ․ ապրիլի 19-ին Բուլանըք գյուղից Մատթևոս քահանա Տեր Գևորգյանը (Մատթէոս Քահանայ Տէր Գէորգեան) և Կարակիլիսա գյուղից Սահակ Սերովբյանը (Սերովբեան) գրեցին. «1893 թուի սեպտեմբեր ամսից Տաճկաստանի քուրդ եւ տաճիկներն ամենասաստիկ նեղութեան եւ վնասուց են տանջում մեր հայերին։ Այն է՝ հորած ցորեանն տիրում են, ամբարած ցորեանն տիրում են։ Գիշերներն մեր կին ընտանեաց հետ կատարում են իւրեանց շնութիւնն եւ սպանում են։ Օտարութիւնից երբ վերադառնում են հայ մշակներն, նրանց աշխատած դրամն եւ տունն կողոպտում են եւ սպանում։ 18 տուն Համզաշեխ գիւղից փոխում են ստիպմամբ թուրք կրօնի, որոնց 3-ին սպանել են, եւ այժմ 28 հայ հոգու կախաղանի հրաման է արձակուած ․․․․ Էֆենդիքն եւ աղաներն ստիպմամբ հայ գիւղերից պահանջում են 40–50 ոսկի կամ սպանում։ Առաջնորդ Ներսէս վարդապետին 2 տարի նշանակած է բանտ, որից 450 ոսկի թաբախ շրջելով ստիպմամբ պահանջեցին, եւ այժմ բանտարկուած է նա։ Էֆենտիքն եւ աղաներն նստում են զօռով հայ գիւղերում եւ վնասուց են տանջում ․․․․»։
Սա շատ արժեքավոր գիրք է, քանի որ այն.
1) փաստագրում է 1894-96 թվականների հայերի ջարդերը վերապրած ականատեսների վկայությունների միջոցով.
2) հնարավորություն է տալիս ներկայիս հայերին գտնել իրենց նախնիների անունները, որոնք նախկինում ապրել են Արևմտյան Հայաստանում.
3) բացահայտում է, որ շրջանի քիչ հայտնի գյուղերից մի քանիսն իսկապես եղել են հայաբնակ։
Թարգմանությունը՝ Ռուզաննա Ավագյանի
